ΤΡΙΩΔΙΟ
Τριώδιο καλείται η χρονική περίοδος πριν από την Κυριακή του Πάσχα, η οποία καλύπτει το διάστημα από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου έως το απόγευμα του Μεγάλου Σαββάτου. Ονομάσθηκε έτσι, επειδή πολλοί κανόνες των ακολουθιών που περιέχονται στο ομώνυμο λειτουργικό βιβλίο της Εκκλησίας περιέχουν μόνο τρεις ωδές. Συγκεκριμένα, η περίοδος αυτή περιλαμβάνει:
α) 3 εβδομάδες (4 Κυριακές) των Απόκρεω (από τις λέξεις από + κρέας, δηλαδή αποχή από την κρεοφαγία)
β) 7 εβδομάδες (6 Κυριακές) των Νηστειών ή αλλιώς Τεσσαρακοστή ή Σαρακοστή (δηλαδή περίοδος 40 ημερών νηστείας).
Α) ΑΠΟΚΡΕΩ
Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου.
(βλ. Λουκ. ιη΄ 10-14, όπου αναφέρεται η παραβολή του Ιησού Χριστού για την προσευχή του ταπεινού Τελώνη και του υπερήφανου Φαρισαίου).
Κυριακή του Ασώτου.
(βλ. Λουκ. ιε΄ 11-32, όπου αναφέρεται η παραβολή του Ιησού Χριστού για την επιστροφή του ασώτου υιού και την θερμή υποδοχή που του έκανε ο πατέρας του).
Σάββατο των Απόκρεω: Μνήμη πάντων των απ’ αιώνος κεκοιμημένων ευσεβών πατέρων και αδελφών ημών (Ψυχοσάββατο).
Την ημέρα αυτή έχει θεσπισθεί από την Εκκλησία να γίνεται κοινό μνημόσυνο για όλους τους χριστιανούς οι οποίοι απεβίωσαν σε διάφορες εποχές και αναμένουν την τελική κρίση κατά την Δευτέρα Παρουσία του Χριστού επί της γης, της οποίας η ανάμνηση γίνεται την Κυριακή που ακολουθεί.
Κυριακή των Απόκρεω: Ανάμνησις της του Χριστού Δευτέρας Παρουσίας.
Την ημέρα αυτή, η οποία είναι η τελευταία ημέρα κρεοφαγίας πριν από το Πάσχα, έχει θεσπισθεί από την Εκκλησία να γίνεται ανάμνηση της Δευτέρας Παρουσίας του Ιησού Χριστού. Κατά την άγνωστη σε όλους αυτή ημέρα της μελλοντικής συντελείας των αιώνων θα επισυμβεί η δεύτερη και ένδοξη έλευσή του Χριστού επί της γης, ενώ θα επακολουθήσει η τελική και δίκαιη κρίση όλων των ανθρώπων, ζώντων και κεκοιμημένων. Έπειτα οι μεν δίκαιοι θα οδηγηθούν στον Παράδεισο, κατάσταση αιώνιας μακαριότητας αντάξια των Αγίων, ενώ οι άδικοι στην Κόλαση, κατάσταση αιώνιας πνευματικής τιμωρίας αντάξια των αμαρτωλών.
Σάββατο της Τυρινής (Τυροφάγου): Μνήμη πάντων των εν ασκήσει λαμψάντων οσίων και θεοφόρων πατέρων ημών.
Την ημέρα αυτή έχει θεσπισθεί από την Εκκλησία να γίνεται κοινή μνήμη όλων των Αγίων οι οποίοι διακρίθηκαν για τον ασκητικό και θεοφόρο βίο τους. Είναι όλοι εκείνοι οι Άγιοι οι οποίοι ακολουθώντας τους κανόνες της μοναχικής ζωής και έχοντας ως όπλα τον διαρκή τους αγώνα και την αδιάλειπτη προσευχή ασκήτευσαν με μοναδικό σκοπό να αποκτήσουν τις ουράνιες αρετές και να καταπολεμήσουν τα ανθρώπινα πάθη.
Κυριακή της Τυρινής (Τυροφάγου): Ανάμνησις της εξορίας του Αδάμ.
Η Εκκλησία, για να τονίσει την αξία της νηστείας η οποία ακολουθεί με την Καθαρά Δευτέρα και για περίοδο 40 ημερών, έχει θεσπίσει την Κυριακή αυτή, η οποία είναι η τελευταία ημέρα τυροφαγίας πριν από το Πάσχα, να γίνεται ανάμνηση της εξορίας των πρωτοπλάστων Αδάμ και Εύας από τον επίγειο Παράδεισο μετά την παρακοή τους προς τις εντολές του Θεού και την βρώση του απαγορευμένου καρπού από αυτούς.
Β) ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΣΤΗ
Α΄ Σάββατο των Νηστειών: Ανάμνησις του δια κολλύβων γενομένου θαύματος παρά του αγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου.
Όταν κάποτε ο αυτοκράτορας και διώκτης των χριστιανών Ιουλιανός ο Παραβάτης (361-363 μ.Χ.) θέλησε να μιάνει την νηστεία της Καθαράς Εβδομάδας, της πρώτης εβδομάδας της Τεσσαρακοστής, διοχέτευσε για τον σκοπό αυτό κρυφά στην αγορά της Κων/πολης ειδωλόθυτα, δηλαδή τρόφιμα από ειδωλολατρικές θυσίες. Τότε, όμως, εμφανίσθηκε στον ύπνο του πατριάρχη Ευδοξίου ο μεγαλομάρτυρας Άγιος Θεόδωρος ο στρατηλάτης (βλ. 17 Φεβρουαρίου), του εφανέρωσε την πρόθεση του αυτοκράτορα και τον προέτρεψε να συγκεντρώσει τους πιστούς το πρωί της Καθαράς Δευτέρας και να τους εμποδίσει να φάγουν από τα τρόφιμα αυτά, ενώ του συνέστησε να αναπληρώσει την έλλειψη τροφίμων με κόλλυβα, δηλαδή με βρασμένο σιτάρι.
Α΄ Κυριακή των Νηστειών (της Ορθοδοξίας): Ανάμνησις της αναστηλώσεως των αγίων και σεπτών εικόνων.
Την ημέρα αυτή έχει θεσπισθεί από την Εκκλησία να γίνεται ανάμνηση της οριστικής αναστήλωσης των αγίων και σεπτών εικόνων μετά την λήξη της περιόδου της Εικονομαχίας. Η περίοδος αυτή της εμφύλιας διαμάχης ανάμεσα στους εικονολάτρες και στους εικονομάχους είχε ως αφορμή τις υπερβολές των πιστών κατά την προσκύνηση των ιερών εικόνων και των τιμίων λειψάνων και διακρίνεται σε δύο φάσεις.
Κατά την πρώτη φάση, η οποία ξεκίνησε το 726 μ.Χ. με διάταγμα του αυτοκράτορα Λέοντα Γ΄ Ισαύρου το οποίο απαγόρευε την προσκύνηση των εικόνων, επικράτησαν τα πάθη, ο φανατισμός και οι αιματηρές διώξεις, ενώ η ένταση συνεχίσθηκε αμείωτη και επί αυτοκρατορίας του γιου του, Κωνσταντίνου Ε΄. Κατόπιν, η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία μαζί τον πατριάρχη Άγιο Ταράσιο (βλ. 25 Φεβρουαρίου) συνεκάλεσαν στην Νίκαια της Μ. Ασίας την Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδο (βλ. 11 Οκτωβρίου) το 787 μ.Χ., με την οποία έληξε η πρώτη φάση και αναστηλώθηκαν οι εικόνες.
Η δεύτερη φάση ξεκίνησε το 815 μ.Χ. επί αυτοκρατορίας Λέοντα Ε΄ Αρμενίου, συνεχίσθηκε με τον Μιχαήλ Β΄ Τραυλό, ενώ ακρότητες και αιματηροί διωγμοί παρατηρήθηκαν μόνο από τον αυτοκράτορα Θεόφιλο. Μετά την κοίμησή του, όμως, η σύζυγός του Αγία Θεοδώρα (βλ. 11 Φεβρουαρίου) μαζί με τον πατριάρχη Άγιο Μεθόδιο (βλ. 14 Ιουνίου), συνεκάλεσαν σύνοδο στην Κων/πολη το 842 μ.Χ. με την οποία επικυρώθηκαν τα πρακτικά της προηγούμενης συνόδου και ακολούθησε με λιτανεία και εορτασμούς η οριστική αναστήλωση των εικόνων.
Πλήθος ήταν οι Άγιοι και οι Όσιοι οι οποίοι κατά την περίοδο αυτή αγωνίσθηκαν ως υπερασπιστές της λατρείας των εικόνων και της Ορθοδοξίας αλλά και υπέστησαν ως ομολογητές πολυετείς διώξεις, φυλακίσεις, εξορίες, βασανισμούς ακόμα και μαρτυρικό θάνατο.
Β΄ Κυριακή των Νηστειών.
Την ημέρα αυτή τελείται η ακολουθία του αρχιεπισκόπου Θεσ/νίκης Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (βλ. 14 Νοεμβρίου).
Γ΄ Κυριακή των Νηστειών: Προσκύνησις του τιμίου και ζωοποιού Σταυρού (Σταυροπροσκυνήσεως).
Την ημέρα αυτή έχει θεσπισθεί από την Εκκλησία να εορτάζεται η προσκύνηση του τιμίου και ζωοποιού Σταυρού (βλ. 14 Σεπτεμβρίου).
Δ΄ Κυριακή των Νηστειών.
Την ημέρα αυτή τελείται η ακολουθία του Οσίου Ιωάννη της Κλίμακος (βλ. 30 Μαρτίου).
Πέμπτη της Ε΄ Εβομάδος των Νηστειών: Ακολουθία του Μεγάλου Κανόνος.
Την ημέρα αυτή η Εκκλησία έχει θεσπίσει να τελείται η ακολουθία του Μεγάλου Κανόνος. Η ακολουθία αυτή αποτελεί έργο του αρχιεπισκόπου Κρήτης Αγίου Ανδρέα (βλ. 4 Ιουλίου) και έχει επικρατήσει να ψάλλεται κατά τον εσπερινό της Τετάρτης.
Σάββατο της Ε΄ Εβομάδος των Νηστειών: Ακολουθία του Ακαθίστου Ύμνου.
Την ημέρα αυτή έχει θεσπισθεί από την Εκκλησία να τελείται η ακολουθία του Ακαθίστου Ύμνου και έχει επικρατήσει να ψάλλεται κατά τον εσπερινό της Παρασκευής. Το υπέροχο αυτό εκκλησιαστικό ποίημα προς την Θεοτόκο αλλά συνάμα και «εθνικός ύμνος» της Εκκλησίας καθιερώθηκε μετά από κρίσιμα γεγονότα επί αυτοκρατορίας Ηρακλείου.
Όταν ο Ηράκλειος εξεστράτευσε στην Μ. Ασία με σκοπό να εκδιώξει τους Πέρσες και να επαναφέρει στην Ιερουσαλήμ τον κλεμμένο από αυτούς Τίμιο Σταυρό (βλ. 14 Σεπτεμβρίου), άφησε στην Κων/πολη ως συναυτοκράτορα τον ανήλικο γιο του Κων/νο και ως επιτρόπους του τον πατριάρχη Σέργιο και τον αξιωματούχο Βώνο. Αλλά το 626 μ.Χ. οι Πέρσες συνεννοήθηκαν με τους Αβάρους, έναν εχθρικό λαό που ζούσε στην Θράκη, και με κοινό σχέδιο περιεκύκλωσαν την πρωτεύουσα από παντού. Μετά από έναν μήνα ηρωικού αγώνα ο λαός της Κων/πολης απέκρουσε όλες τις επιθέσεις των Αβάρων, ενώ πυρπόλησε και τα πλοιάρια που θα μετέφεραν τους Πέρσες από την απέναντι ακτή της Μ. Ασίας.
Η νίκη αυτή αποδόθηκε στην «υπέρμαχο στρατηγό» Θεοτόκο, η οποία με τις θαυματουργικές εμφανίσεις της εμψύχωσε τον λαό στον αγώνα του, ενώ στην συνέχεια ο Κων/νος και ο πατριάρχης μαζί με τους επισήμους και τον λαό μετέβησαν στην τοπική μονή της Παναγίας των Βλαχερνών και προσέφεραν ευχαριστήρια δοξολογία χωρίς να καθίσουν κατά την διάρκεια της νύκτας, γι’ αυτό και ο ύμνος αυτός επονομάσθηκε Ακάθιστος. Οι 24 οίκοι του ύμνου αποδίδονται στον πατριάρχη Σέργιο, σύμφωνα όμως με άλλη εκδοχή στον σύγχρονό του Γεώργιο τον Πισίδη, χαρτοφύλακα της Αγίας Σοφίας, ενώ μερικοί νεότεροι μελετητές θεωρούν ότι προέρχονται από παλαιότερη εποχή.
Ε΄ Κυριακή των Νηστειών.
Την ημέρα αυτή τελείται η ακολουθία προς τιμήν της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας (βλ. 1 Απριλίου).
Σάββατο του αγίου και δικαίου Λαζάρου.
Την ημέρα αυτή η Εκκλησία έχει θεσπίσει να εορτάζεται η από των νεκρών έγερση του Αγίου Λαζάρου (βλ. 17 Μαρτίου).
Κυριακή των Βαΐων.
Την ημέρα αυτή εορτάζεται η πανηγυρική είσοδος του Ιησού Χριστού στην Ιερουσαλήμ, κατά την οποία ανεβασμένος επάνω σε γαϊδουράκι εισήλθε ταπεινά στην πόλη. Ο λαός, όμως, τον υποδέχθηκε με τιμές, κρατώντας στα χέρια βάγια από φοίνικες και στρώνοντας τον δρόμο με κλαδιά και ρούχα, ενώ όλοι μαζί αναφωνούσαν: «Ωσαννά, ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου».
Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα.
Μεγάλη Δευτέρα. Ιωσήφ του παγκάλου.
Την ημέρα αυτή αρχίζει η αναφορά της Εκκλησίας στα Άγια και Σωτήρια Πάθη του Ιησού Χριστού και ως τύπο, παράδειγμα, για τα γεγονότα αυτά η Εκκλησία χρησιμοποιεί τον βίο του παγκάλου Ιωσήφ (βλ. Κυριακή των Προπατόρων), γιου του πατριάρχη Ιακώβ.
Ο Ιωσήφ, όταν κάποτε τα αδέλφια του κινούμενα από φθόνο τον έριξαν μέσα σε ένα λάκκο και κατόπιν τον επώλησαν ως δούλο, βρέθηκε στην Αίγυπτο, όπου έπειτα συκοφαντήθηκε και φυλακίσθηκε. Κατόπιν, όμως, αφέθηκε ελεύθερος, απέκτησε μεγάλη δόξα και εκτίμηση από τους Αιγυπτίους και διορίσθηκε από τον φαραώ ανώτερος αξιωματούχος και υπεύθυνος για την σιτοδοσία του λαού του.
Μεγάλη Τρίτη. Των δέκα παρθένων.
(βλ. Ματθ. κε΄ 1-13, όπου αναφέρεται η παραβολή του Ιησού Χριστού για τις δέκα παρθένες και την υποδοχή που έκαναν στον νυμφίο).
Μεγάλη Τετάρτη. Της αλειψάσης τον Κύριον μύρω.
Την ημέρα αυτή γίνεται αναφορά στην γυναίκα εκείνη η οποία κινούμενη από ευλάβεια άλειψε με πολύτιμο μύρο την κεφαλή του Ιησού Χριστού, ενώ βρισκόταν στην Βηθανία και στην οικία του Σίμωνα του λεπρού. Τότε οι μαθητές Του σκανδαλίσθηκαν για την σπατάλη αυτή, λέγοντας ότι θα ήταν προτιμότερο να πωληθεί το μύρο και να δοθούν τα χρήματα στους πτωχούς. Ο Χριστός, όμως, τους εξήγησε ότι η γυναίκα με την πράξη της αυτή τον προετοίμασε για τον ενταφιασμό Του, αλλά και πως οι πτωχοί θα είναι πάντοτε εκεί για να τους ελεήσουν ενώ Αυτός δεν θα είναι για πάντα μαζί τους. Τότε, με αφορμή το γεγονός αυτό, ο μαθητής Ιούδας ο Ισκαριώτης μετέβη στους αρχιερείς των Εβραίων και συμφώνησε να προδώσει σ’ αυτούς τον διδάσκαλό του για τριάντα αργύρια.
Μεγάλη Πέμπτη. Ο Μυστικός Δείπνος.
Την ημέρα αυτή γίνεται ανάμνηση του μυστικού δείπνου στον οποίο μετείχε ο Ιησούς Χριστός με τους δώδεκα μαθητές Του κατά την παραμονή του εβραϊκού Πάσχα. Κατά την διάρκεια του φαγητού ο Χριστός τους αποκάλυψε ότι ένας από αυτούς θα Τον επρόδιδε, ενώ μετά από την αναστάτωση που προκλήθηκε ανάμεσά τους, τους εφανέρωσε ότι ο προδότης ήταν ο Ιούδας ο Ισκαριώτης, ο οποίος και αποχώρησε. Έπειτα ο Χριστός ευλόγησε το ψωμί και το κρασί, τον άρτον και τον οίνον δηλαδή που αντιπροσωπεύουν το Σώμα και το Αίμα Του, και με τον τρόπο αυτό τους παρέδωσε το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας.
Κατόπιν επακολούθησε το γεγονός του λεγομένου Νιπτήρος, κατά το οποίο ο Χριστός ένιψε τα πόδια των έκπληκτων μαθητών Του, θέλοντας να τους διδάξει την ταπεινοφροσύνη.
Στην συνέχεια μετέβη μαζί με τους μαθητές Του στο όρος των Ελαιών για να προσευχηθεί, όπου αργότερα εμφανίσθηκε ο προδότης Ιούδας, τον εφίλησε στο πρόσωπο και τον παρέδωσε στους στρατιώτες και τον όχλο. Τότε ο Ιησούς συνελήφθη και οδηγήθηκε στους αρχιερείς Άννα και Καϊάφα, από τους οποίους ανακρίθηκε. Στο τέλος κρίθηκε ένοχος θανάτου, επειδή ισχυρίσθηκε ότι ήταν Υιός του Θεού, ενώ έπειτα πτύσθηκε, ραπίσθηκε, χλευάσθηκε και εμπαίχθηκε όλη την νύκτα. Την ίδια στιγμή οι μαθητές Του διασκορπίσθηκαν κυριευμένοι από φόβο, ενώ ο Πέτρος, ο πιο τολμηρός από αυτούς, δεν εδίστασε εντούτοις να Τον αρνηθεί, και μάλιστα τρεις φορές, όπως του προείπε ο Ιησούς, ενώπιον ανθρώπων που τον αναγνώρισαν ως μαθητή Του.
Μεγάλη Παρασκευή. Τα Άγια Πάθη του Κυρίου.
Την ημέρα αυτή επέρχεται η κορύφωση του θείου δράματος, καθώς επισυμβαίνουν τα Άγια Πάθη του Ιησού Χριστού. Μεταφέρθηκε και παραδόθηκε από τους Εβραίους στον Ρωμαίο διοικητή Πόντιο Πιλάτο, ο οποίος αφού Τον ανέκρινε, θεώρησε ότι δεν ήταν άξιος θανάτου, αλλά μετά από την πίεση που του άσκησαν οι Εβραίοι συμφώνησε να θανατωθεί με σταύρωση, την ατιμωτική ποινή θανάτου την οποία έδιναν οι Ρωμαίοι σε δούλους καταδίκους. Τότε ο Ιησούς παραδόθηκε στους στρατιώτες, από τους οποίους μαστιγώθηκε και εμπαίχθηκε ενδεδυμένος με κόκκινη χλαμύδα και αγκάθινο στεφάνι, δήθεν ως βασιλιάς των Ιουδαίων. Κατόπιν μετέφερε τον Σταυρό στο λόφο Γολγοθά, τόπο εκτέλεσης των καταδίκων, όπου στην συνέχεια σταυρώθηκε μαζί με δύο ληστές, ενώ χλευάσθηκε από τους στρατιώτες, τους αρχιερείς και τον λαό. Όταν αργότερα εξέπνευσε, αφού πρόηγουμένως αναφώνησε «τετέλεσται», η φύση ταράχθηκε και επακολούθησε μεγάλος σεισμός. Ύστερα λογχίσθηκε από έναν στρατιώτη στην πλευρά Του και εξήλθε από εκεί αίμα και νερό, απόδειξη ότι είχε αποθάνει.
Κατά την δύση του ηλίου δύο κρυφοί μαθητές Του, ο βουλευτής Ιωσήφ από την Αριμαθαία και ο φαρισαίος Νικόδημος, ετέλεσαν μετά από άδεια των αρχών την Αποκαθήλωση του παναγίου σώματός Του από τον Σταυρό, ενώ στην συνέχεια το αρωμάτισαν, το ετύλιξαν με το νεκρικό σεντόνι και το ενεταφίασαν σε ένα λαξευμένο μνημείο το οποίο σφραγίσθηκε με μία μεγάλη πέτρα στην είσοδό του.
Μεγάλο Σάββατο. Η ταφή του Κυρίου και η εις Άδου κάθοδος.
Την ημέρα αυτή μετέβησαν οι αρχιερείς και οι φαρισαίοι στον Ρωμαίο διοικητή Πόντιο Πιλάτο και τον έπεισαν να σφραγίσει τον τάφο του Ιησού Χριστού και να τον περιφρουρήσει με στρατιώτες, επειδή είχαν την υποψία ότι οι μαθητές Του θα έκλεβαν το σώμα Του από εκεί και θα εκήρυτταν έπειτα ότι αναστήθηκε ο διδάσκαλός τους, όπως το είχε προαναγγείλει.
Από την παράδοση της Εκκλησίας είναι γνωστό ότι ο Ιησούς κατά την κάθοδό Του στον Άδη, την μετάβασή Του δηλαδή στην μετά θάνατον ζωή, εκήρυξε στις ψυχές των νεκρών τον θείο Του λόγο και αποκατέστησε τους πρωτοπλάστους Αδάμ και Εύα από το προπατορικό τους αμάρτημα.
